Słownik pojęć

  • UMF-Ruhla, Niemcy

    fabryka zegarków.

  • Uchwyt lejkowy (patrz: Uchwyt stopniowy zewnętrzny)

  • Uchwyt mosiężny

    mały uchwyt zaciskowy, wkładany do uchwytu zaciskowego o średnicy otworu 5 mm. Uchwyty mosiężne mają średnicę otworów 0,1 – 3,5 mm. Służą do mocowania delikatnych i polerowanych przedmiotów.

  • Uchwyt ośmiowkrętowy

    uchwyt służący do mocowania większych przedmiotów, o średnicy do 16 mm, które nie mieszczą się w uchwycie zaciskowym. Dotyczy to zwłaszcza przedmiotów mimośrodowych. Mocowanie w uchwycie ośmiowkrętowym jest bardzo pracochłonne, gdyż najpierw mocuje się i środkuje przedmiot w czterech wkrętach przednich, a potem dokręca cztery wkręty tylne tak, aby wystający koniec przedmiotu obracał się współśrodkowo. W celu toczenia mimośrodowego część przedmiotu, która ma pozostać centryczna (środkowana), należy przesunąć wkrętami tak daleko od linii osiowej, aby część mimośrodowa znajdowała się dokładnie w środku.

  • Uchwyt samocentrujący (uniwersalny)

    uchwyt umożliwiający mocowanie zewnętrzne i wewnętrzne oraz centrowanie (środkowanie) większych przedmiotów, których nie można umocować w uchwycie stopniowym. Istnieje kilka rozwiązań konstrukcyjnych uchwytów samocentrujących. Działanie ich polega na jednoczesnym przesuwaniu szczęk wskutek pokręcania zębnika, śruby lub radełkowanego pierścienia.

  • Uchwyt stopniowy wewnętrzny

    uchwyt stożkowy utrzymujący mocowany przedmiot od wewnątrz. Służy do mocowania przedmiotów z wytoczonymi otworami, np. ramek szkieł i różnego rodzaju pierścieni.

  • Uchwyt stopniowy zewnętrzny (lejkowy)

    uchwyt tzw. lejkowy obejmujący umocowywany przedmiot z zewnątrz. Służy do mocowania przedmiotów toczonych, np. kół, bębnów sprężyn, wymagających pewnych poprawek na tokarce.

  • Uchwyt stożkowy (patrz: Uchwyt stopniowy wewnętrzny)

  • Uchwyt uniwersalny (patrz: Uchwyt samocentrujący)

  • Uchwyt wiertarski

    uchwyt samocentrujący służący do mocowania wiertła we wrzecionie wiertarki. Uchwyt wiertarski może być także używany na tokarce, ze względu na wygodne zaciskanie przedmiotu od przodu i znaczny zakres rozchylania się szczęk. Obrabiany przedmiot mocuje się w szczękach zaciskając go osobnym kluczem, wkładanym do bocznego otworu. Zębnik, znajdujący się na kluczu, zazębia się z pierścieniem zębatym, którym, na skutek obrotu, zaciska się szczęki.

  • Uchwyt zaciskowy (zacisk)

    stalowa tulejka przecięta wzdłuż w trzech miejscach ponad połowę jej długości, w wyniku czego powstają jakby szczęki. Uchwyt zaciskowy jest zahartowany, szczęki są więc sprężyste. Zamocowanie obrabianego przedmiotu polega na zaciśnięciu szczęk przez pokręcanie zaciskiem i wciąganie uchwytu zaciskowego do wrzeciona tokarki zegarmistrzowskiej wrzecionowej.

  • Układ SI (patrz: Międzynarodowy Układ Jednostek Miar)

  • Układ blokowy

    układ blokowy to dowolny układ elektryczny, w którym nie jest istotna struktura połączeń poszczególnych elementów, a jedynie jego własności w stosunku do otoczenia elektrycznego.

  • Układ scalony

    mikrominiaturowy układ elektroniczny, charakteryzujący się tym, że wszystkie lub część elementów wraz z połączeniami są wykonane nierozłącznie (połączenia są nierozbieralne) w jednym cyklu technologicznym wewnątrz lub na powierzchni wspólnego podłoża. Najczęściej podłożem jest półprzewodnik (krzem krystaliczny), a wszystkie tranzystory, diody, rezystory, kondensatory... zobacz więcej

  • Ultradźwięki

    fale dźwiękowe (drgania akustyczne) o częstotliwości ponaddźwiękowej (powyżej 20 000 Hz) niesłyszalne dla ucha ludzkiego. Mają zastosowanie w różnych gałęziach techniki, między innymi do czyszczenia zegarków i zegarów w czyszczarkach ultradźwiękowych (zob. czyszczenie zegarków i zegarów maszynowe; obróbka ultradźwiękowa).

  • Unitas

    był kiedyś oddziałem firmy „A. Reymond SA”. W roku 1926 r. stał się fabryką Unitas Watch Co. i specjalizował się w mechanizmach zegarków kieszonkowych, później w surowych mechanizmach do zegarków naręcznych. W 1932 r został przyłączony do Ébauches SA.

  • Urządzenie budzikowe (patrz: Budzik)

  • Urządzenie gasikowe (gasik)

    urządzenie elektryczne stosowane w układach stykowych, zapobiegające iskrzeniu styków. Do urządzeń takich należą:

    • diody
    • dławiki
    • dwojniki RC (rezystor i kondensator)

  • Urządzenie kalendarzowe (patrz: Zegarek z kalendarzem)

  • Urządzenie naciągowo-nastawcze

    zespół elementów mechanizmu zegarowego służący do nakręcania zegara, czyli do gromadzenia energii napędowej (zob. naciąg). W zegarkach po przestawieniu tego urządzenia do drugiej pozycji nastawia się nim wskazówki (zob. urządzenie nastawcze). Istnieją różne rozwiązania konstrukcyjne tych urządzeń, z których najpopularniejsze to naciąg sprzęgnikowy i naciąg chybotkowy.

  • Urządzenie nastawcze

    zespół elementów mechanizmu zegarkowego służący do nastawiania wskazówek. W zegarkach znajduje się jedno urządzenie naciągowo-nastawcze, które służy do nakręcania zegarka, a po przestawieniu go do drugiej pozycji (zwykle przez wyciągnięcia główki naciągowej) to samo urządzenie służy do nastawiania wskazówek. W zegarkach dawnej produkcji przestawienie urządzenia naciągowego do pozycji nastawczej było wykonywane przez wyciągnięcie dźwigni lub wciśnięcie tłoczka znajdującego się z boku koperty.

  • Urządzenie obiegowe wychwytu (tourbillon, turbilon) (patrz: Tourbillon)

  • Urządzenie zapadkowe

    urządzenie znajdujące się w zespole napędowym mechanizmu zegarowego, które zapobiega gwałtownemu rozwinięciu się naciągniętej sprężyny napędowej (lub opadnięciu obciążnika), przenosi moment napędowy na przekładnię chodu oraz umożliwia nakręcenie zegara. W zegarach spotyka się różne odmiany urządzeń zapadkowych, na ogół urządzenia zapadkowe zwykłe. W zegarkach jest stosowane urządzenie zapadkowe cofające.

  • Urządzenie zapadkowe cofające

    urządzenie stosowane w zegarkach. Cofnięcie zapadki i koła zapadkowego ma na celu zluzowanie zbyt zaciśniętych zwojów sprężyny napędowej po całkowitym nakręceniu, aby uniknąć zupełnego zaniku momentu napędowego wskutek silnego tarcia między zwojami, oraz wykluczenie działania zbyt silnego momentu napędowego, jaki wytwarza sprężyna napędowa po całkowitym jej naciągnięciu.

  • Urządzenie zapadkowe zwykłe

    urządzenie stosowane w zegarach składa się z koła zapadkowego osadzonego na wałku napędowym, zapadki umocowanej obrotowo na płycie mechanizmu lub na kole napędowym oraz sprężynki dociskającej zapadkę do zębów koła zapadkowego.

  • Ustawianie bicia zegara (patrz: Składanie zegarów bijących)

  • Ustawianie chodu zegara i zegarka

    doregulowanie symetrii działania wychwytu, polegające na takim zestawieniu wychwytu z regulatorem, aby jego ruch uzupełniający był jednakowy po obu stronach równowagi.

  • Ustawianie chodu zegara i zegarka balansowego

    czynności, polegające na tym, że niesymetryczny chód zegara ustawia się obróceniem pierścienia włosa na osi balansu lub przesunięciem klocka włosa, jeśli jest on ruchomy. Gdy włos nie jest naprężony, drążek widełek powinien ustawić się na wprost osi balansu, a palec przerzutowy – być w środku widełek. Jeżeli palec przechyla widełki na jedną stronę, należy obrócić pierścień włosa na osi w tę stronę, w którą są przechylone widełki. Pierścień obraca się wkrętakiem włożonym w jego przecięcie. Sposób sprawdzania ustawienia chodu według położenia drążka kotwicy względem osi balansu jest jednak mało dokładny, gdyż umożliwia zauważenie dopiero większych jego odchyleń. Również niezbyt dokładne jest sprawdzanie chodu na słuch, zwłaszcza małych zegarków. Najdokładniej można sprawdzić symetrię działania wychwytu za pomocą elektronicznej sprawdzarki chodu zegara.

  • Ustawianie chodu zegara wahadłowego

    czynności polegające na doregulowaniu symetrii działania wychwytu. Jeżeli zegar stoi lub wisi pionowo, a jego chód jest nierówny, należy go wyrównać, obracając nieco drążek widełek na wałku kotwicy. W niektórych zegarach są w tym celu specjalne urządzenia, a w zegarach szwarcwaldzkich – zgina się drążek widełek. Drążek należy odchylać w tę stronę, po której kotwica mniej się zagłębia we wręby koła wychwytowego. Jednak tego zagłębienia nie da się zauważyć. Słyszy się tylko nierówny chód zegara jako charakterystyczne tykanie, spowodowane głównie uderzeniami zębów koła wychwytowego w palety. Po tej stronie, po której kotwica mniej się zagłębia, odstęp czasu do następnego uderzenia jest krótszy, a po przeciwnej stronie – dłuższy. Aby odstępy czasu były jednakowe, drążek widełek należy odchylić w stronę, po której odstęp czasu do następnego uderzenia zęba jest krótszy.

  • Ustawiarka zazębienia

    przyrząd do sprawdzania prawidłowości zazębiania poszczególnych par przekładni chodu oraz wyznaczania środka otworu dla nowego łożyska w płycie mechanizmu.

  • Usuwanie urwanych wkrętów (patrz: Wkręt)

  • Uwierzytelnienie

    jest to zbadanie narzędzia pomiarowego w celu ustalenia jego zgodności z normami i przepisami legalizacyjnymi.

  • Uwolnienie zęba koła wychwytowego (patrz: Wychwyt)

  • Uziemienie

    połączenie przewodem z ziemią urządzenia elektrycznego w celu ochrony użytkownika przed porażeniem prądem elektrycznym. Stosuje się również instalacje uziemiające.

  • Uzębienie

    układ zębów na kole zębatym. Uzębienie może być:

    • zewnętrzne, gdy zęby znajdują się na zewnętrznej stronie wieńca
    • wewnętrzne, gdy zęby znajdują się na wewnętrznej stronie wieńca

  • Ułożyskowanie

    osadzenie w łożysku, którego celem jest zapewnienie ruchu obrotowego osi lub wałka z jak najmniejszymi oporami tarcia oraz przenoszenie sił. Ze względu na kierunek przenoszonych sił rozróżnia się ułożyskowania:

    • poprzeczne (promieniowe) – gdy kierunek przenoszonych sił jest prostopadły do osi obrotu wałka
    • wzdłużne (osiowe) – gdy kierunek przenoszonych sił jest równoległy do osi obrotu wałka
    Ze względu na współpracę czopa z łożyskiem rozróżnia się ułożyskowanie:
    • ślizgowe – gdy powierzchnie robocze czopa i łożyska w czasie pracy ślizgają się po sobie odpowiednio
    • ułożyskowanie toczne – gdy między powierzchniami czopa i łożyska znajdują się toczące się po nich elementy pośrednie, zwykle kulki lub wałeczki.
    Do zapewnienia swobody ruchów poszczególnym częściom ułożyskowania oraz wytworzenia przestrzeni dla smaru konieczny jest luz w łożyskach.

  • Ułożyskowanie kamienne (patrz: Kamień zegarkowy)

  • Ułożyskowanie kiełkowe

    ułożyskowanie ślizgowe, w którym koniec lekko zaokrąglonego czopa stożkowego pracuje w zaokrąglonym gnieździe stożkowym łożyska. Ułożyskowanie kiełkowe ma zastosowanie w budzikach popularnych do łożyskowania balansu.

  • Ułożyskowanie pędni w zegarach wieżowych

    ułożyskowanie w metalowych łożyskach ślizgowych, rozmieszczonych co 2 m dla odcinków poziomych i co 4 m – dla pionowych, lub w łożyskach tocznych kulkowych. W starych zegarach pędnia była ułożyskowana w łożyskach krążkowych.

  • Ułożyskowanie sprężyste balansu (antyszok)

    ułożyskowanie ślizgowe przeciwwstrząsowe balansu, stosowane w celu ochrony cienkich czopów przed złamaniem podczas silnych wstrząsów i uderzeń. Istnieje wiele rozwiązań konstrukcyjnych takich ułożyskowań... zobacz więcej

  • Ułożyskowanie stożkowe

    ułożyskowanie ślizgowe, w którym czop opiera się na krawędzi nawiercenia gniazda dalszą częścią swej stożkowej powierzchni. Gniazdo łożyskowe dla czopa stożkowego jest zwykle wykonane w stalowej śrubie, nazywanej łożyskiem śrubowym.

  • Ułożyskowanie szwarcwaldzkie

    ułożyskowanie ślizgowe spotykane w dawnych zegarach typu szwarcwaldzkiego z drewnianymi szkieletami. Łożyskiem była mosiężna tulejka wtłoczona do otworu drewnianej płyty. Czopy, zwykle krótsze niż tulejka, miały kształt beczułkowaty, aby zabezpieczyć przed zakleszczeniem się czopa w łożysku na skutek kurczenia się lub pęcznienia drewnianego szkieletu.

  • Ułożyskowanie toczne

    ułożyskowanie z zastosowaniem elementów pośrednich – kulek lub wałeczków – między łożyskiem a czopem. Rozróżnia się zatem łożyska:

    • kulkowe
    • wałeczkowe
    W mechanizmach zegarowych mogą być stosowane łożyska kulkowe o bardzo małych wymiarach, takie jakie są wykorzystywane w przyrządach mechaniki precyzyjnej. We współczesnych zegarkach z naciągiem automatycznym niektóre firmy szwajcarskie stosują łożyska kulkowe do łożyskowania wahnika.

  • Ułożyskowanie ślizgowe

    ułożyskowanie, w którym czop ślizga się w gnieździe łożyska, tzw. panewce. Metalowe łożyska – panewki – mogą być wykonane bezpośrednio w płycie mechanizmu lub utworzone z odrębnych panewek, tzw. tulejek łożyskowych. Dobra współpraca czopa z panewką zależy od materiałów i gładkości powierzchni tych elementów. Czopy są przeważnie stalowe. Panewki wykonuje się z miękkiego stopu, np. mosiądzu, brązu. W zegarkach i niektórych zegarach stosuje się bardzo odporne na zużycie panewki mineralne, tzw. łożyska kamienne (zob. kamień zegarkowy). Powierzchnie styku czopa i panewki powinny być starannie wygładzone i nasmarowane, aby zmniejszyć opory tarcia. Ułożyskowanie ślizgowe może być z czopem ruchomym (przekładnia napędu, chodu, zliczająca) lub z czopem nieruchomym (przekładnia wskazań, urządzenie naciągowe). Czopem nieruchomym może być wkręt szyjkowy – taki sposób ułożyskowania ślizgowego stosuje się do różnego rodzaju zapadek oraz dźwigni w stoperach.