Franciszek Czapek (1811 - 1873)

Franciszek Czapek - z pochodzenia Czech, urodzony 2 kwietnia 1811 roku, był znanym zegarmistrzem warszawskim. W dniu 1 maja 1839 roku w Genewie Franciszek Czapek wraz z innym polskim emigrantem Antonim Patkiem, utworzyli manufakturę wytwarzającą zegarki. W początkowym okresie swego istnienia firma produkowała zegarki na zamówienia - głównie od polskich emigrantów, a także od patriotów w kraju. Były to przede wszystkim zegarki kieszonkowe, których koperty były ozdabiane miniaturami i napisami o treściach patriotycznych i religijnych.

W 1845 roku Patek i Czapek rozstali się. Miejsce Czapka w spółce zajął trzydziestoletni Francuz, Adrien Philippe, wynalazca mechanizmu naciągowego z koronką - zamiast dotychczas stosowanego kluczyka.

Franciszek Czapek, wraz ze swymi nowymi wspólnikami, założył własną firmę pod nazwą „Czapek i Spółka”, w której również wykonywano zegarki kieszonkowe z wystrojem o charakterze religijnym i patriotycznym. Nieliczne egzemplarze zegarków firmy Czapek i Spółka - z napisami okolicznościowymi i wizerunkami religijnymi można spotkać w niektórych muzeach i zbiorach prywatnych. Chociaż firma ta istniała niezbyt długo (do 1869 roku), jednak Franciszek Czapek zostawił po sobie trwałą pamiątkę w postaci książki pt. „Słów kilka o zegarmistrzostwie” wydanej drukiem w 1850 r. w Lipsku.

We wstępie do swej książki F. Czapek pisze: „Niniejsze pismo jest wyciągiem z obszernego o zegarmistrzowstwie dzieła, nad którem już więcej niż dziesięć lat pracuję, którego atoli wykończeniu stoją na przeszkodzie liczne zatrudnienia ciążące na mnie jako naczelniku i zawiadowcy zakładu wyrobów zegarmistrzowskich.” Niestety, to „obszerne dzieło” nigdy nie zostało ukończone.

W książce omówionych jest wiele zagadnień dotyczących zarówno przyczyn niedokładności pomiaru czasu (np. wpływ temperatury), jak i różnych rozwiązań konstrukcyjnych poszczególnych zespołów w mechanizmach zegarowych i zegarkowych (m.in. wychwyty, wahadło, balans, urządzenia dodatkowe, np. kalendarz itd.).

Uważna lektura książki F.Czapka pozwala przypuszczać, że powodem jego rozstania się z A. Patkiem były znaczne różnice w ich poglądach na nowości techniczne wprowadzane do mechanizmów produkowanych wówczas zegarków: A. Patek był zwolennikiem wdrażania nowych wynalazków i ulepszeń, gdy tymczasem F. Czapek był zagorzałym konserwatystą i zwolennikiem dotychczasowych rozwiązań technicznych. Swoją opinię np. o urządzeniach przeciwwstrząsowych, chroniących czopy balansu przed uszkodzeniem, przedstawia Czapek w rozdziale VII swej książki, zatytułowanym „O równiaczach i spadochronach (Compensateurs & parachutes)”: „Zaprowadzając do machiny tak małej jak i subtelnej jak zegarek, cóś takiego co nie przynosi istotnej korzyści, oczywiście szkodzi jej prostocie, równie jak trwałości. Tak zwany spadochron, przynajmniej równie nieużyteczny jest jak równiacz.” I dalej: „Ażeby bez długich wywodów dowieść nieużyteczności jego, następujący przypadek przytoczemy.

Wynalazek spadochronu, jaki zwykle w zegarkach tuzinkowych widzieć można, pochodzi od Bregeta. Zamiłowanie jakie miano dla jego wyrobów, było przyczyną, iż i ten wynalazek do wszystkich, nawet do morskich zegarków zastosował; w tychże też był należycie, i jaknajtroskliwiej zrobiony. Wszelakoż wkrótce po śmierci jego, spadkobiercy za stosowne uznali nie używać nadal tego dodatku, nawet w chronometrach wielkiej wartości, i nie ma co mówić, uczynili. Gdy jaki wynalazek przez samego wynalazcę lub następców jego potępiony zostaje, jakimże to dzieje się sposobem, iż od innych używany bywa? - Uważać to zatem należy jako szarlatanizm, który na nieszczęście do wszystkich gałęzi handlu i przemysłu co raz więcej wkradać się poczyna. Najlepszym i najprostszym spadochronem jest złoty łańcuch, lub kogo nań nie stać, mocny sznurek, na którym się zegarek zawiesza i od upuszczenia zabespiecza”. Podobnie sceptyczny stosunek autora można zauważyć w opisach innych udoskonaleń spotykanych w zegarkach.

Firma F. Czapka, podobnie jak fabryka A. Patka, utrzymywała łączność z krajem poprzez żywe kontakty handlowe. Zegarki z firmy Czapka można było nabywać w „Składzie Głównym zegarków z fabryki Czapka i Spółki w Genewie” prowadzonym przez zegarmistrza B. Wosińskiego przy Krakowskim Przedmieściu (1854 r.). Oprócz kupna gotowych zegarków zaopatrzonych w świadectwa z podpisem i pieczęcią firmową producenta, można było w tym przedstawicielstwie złożyć zamówienia na zegarki zdobione zgodnie z życzeniem klienta, np. z herbami, portretami, symbolami patriotycznymi czy też z okolicznościowymi napisami. Przykłady takich dzieł sztuki znajdują się w zbiorach Muzeum Historycznego m. st. Warszawy.