"Czasy" niewidomych

„..Bo wędrowiec, co tu zboczy

Przez zamknięte widzi oczy.

Przed otwartą zaś źrenicą —

Świat ten — wieczną tajemnicą…”

E. A. Poe.

Historia zegarków dla niewidomych w ZSRR

         Zacznijmy od początku, a więc od Pierwszej Moskiewskiej Fabryki Zegarków. 1M.F.Z. (1 МЧЗ) Początkowo nazwana była Pierwszą Państwową Fabryką zegarków (1 ГЧЗ). Zapotrzebowanie młodego państwa radzieckiego na wysokiej jakości i nowoczesne zegarki własnej produkcji stale rosło, dlatego w 1927 r. Rada Pracy i Obrony przyjęła rezolucję „W sprawie organizacji produkcji zegarków w ZSRR”. Celem rezolucji było ustanowienie produkcji zegarków na potrzeby Ludowego Komisariatu Kolei i Armii Czerwonej. Sprzęt do organizacji produkcji został zakupiony w Stanach Zjednoczonych, gdzie wykupiono podupadającą fabrykę producenta Dueber Hampden  o wydajności wynoszącej 200-250 tysięcy zegarków rocznie. Zakład został zakupiony w całości i stał się podstawą do stworzenia pierwszej radzieckiej fabryki zegarków. W 1930 r. na terenie dawnej fabryki tytoniu Krasna Zwiezda (Czerwona Gwiazda) zbudowano nową fabrykę zegarków, a amerykański sprzęt został sprowadzony i zainstalowany. W latach 1930–1940 fabryka wyprodukowała 2,4 miliona sztuk zegarków kieszonkowych.  W 1935 r. otrzymała imię S. M. Kirova, w związku z czym zegarki produkowane w fabryce były popularnie nazywane „Kirovka”.

W tych samych latach rozpoczęła się produkcja zegarków ze stoperem, mechanicznych, zegarków samochodowych, chronometrów morskich i zegarków pokładowych. W 1939 r. ukończono całkowitą modernizację techniczną przedsiębiorstwa. W 1940 r. zegarki produkcji 1 Państwowej Fabryki Zegarków weszły na stałe w skład wyposażenia Sił Obrony Państwa i stały się stałym elementem wyposażenia oficerów Armii Czerwonej. W latach 1930–1940 fabryka wyprodukowała 2,7 miliona zegarków kieszonkowych i naręcznych.  W tych latach powstał też pierwszy radziecki zegarek dla niewidomych; był to zegarek kieszonkowy wyposażony w mechanizm typ 1, zwany także K-43, posiadały go wówczas wszystkie zegarki kieszonkowe z tej fabryki. Koperta posiadała przeszklone wieczko otwierane po przyciśnięciu koronki, po otwarciu dostępna była malowana na biało tarcza z dającymi się wyczuć dotykiem przetłoczeniami umożliwiającymi odczyt aktualnej godziny. Zegarek nie posiadał sekundnika, a jedynie wskazówki minutową i godzinową, które były sztywne i odporne na przypadkowe uszkodzenie dotykiem.

Prawdopodobnie istniały dwie wersje; starsza bez logo fabryki i nowsza z logo. 

Poniższe fotografie pochodzą z sieci z archiwalnych stron rosyjskojęzycznych portali aukcyjnych. Nie posiadam takiego zegarka, ale może to się jeszcze zmieni, w życiu trzeba mieć jakieś cele..... :)

               W omawianych latach trwała już, jak wiadomo, Druga Wojna Światowa, jednakże ZSRR zawarł pakt z Niemcami, który to dosyć ciekawie jest tłumaczony na oficjalnych stronach rosyjskojęzycznych- cyt. >>Jeszcze przed wybuchem II Wojny Światowej ZSRR zaproponował utworzenie systemu bezpieczeństwa zbiorowego w Europie, ale mocarstwa zachodnie go nie poparły. W obecnych warunkach ZSRR został zmuszony w 1939 r. do zawarcia z Niemcami traktatu o nieagresji, co pozwoliło mu wzmocnić swoją obronę przez prawie 2 lata. Równolegle z traktatem podpisano „tajny protokół dodatkowy”, który wyznaczył „obszary wspólnych interesów” ZSRR i Niemiec, i faktycznie nałożył na ten ostatni obowiązek nie rozszerzania działalności wojskowej i politycznej na państwa i terytoria, które ZSRR uważał za „sferę interesów".<<  Pakt przetrwał do lata 1941r. gdy niemieckie dowództwo zakończyło strategiczne rozmieszczenie wojsk wzdłuż zachodnich granic ZSRR w celu powiększenia własnej "strefy wpływów”. W roku 1941 wybucha więc "Wielka Wojna Ojczyźniana".

Aby zachować przemysł podczas wojny w ZSRR przeprowadzono unikalną w skali światowej operację: tysiące fabryk ewakuowano z linii frontu. Pomogło to zachować potencjał przemysłowy kraju i stało się czynnikiem zapewniających zwycięstwo w wojnie. Pracami ewakuacyjnymi kierowała Rada ds. Ewakuacji przy Radzie Komisarzy Ludowych ZSRR utworzona trzeciego dnia wojny. W drugiej połowie 1941r. 2593 przedsiębiorstwa przemysłowe przewieziono  koleją z linii frontu na wschód! Około 70 procent znalazło się na Uralu, w zachodniej Syberii, Azji Środkowej i Kazachstanie, pozostałe - w regionie Wołgi i wschodniej Syberii.

Pierwsza Moskiewska Fabryka Zegarków im. Kirova  została ewakuowana do miasta Złotoust. Pod koniec listopada rozpoczęła się instalacja przywiezionego z Moskwy sprzętu, a 25 grudnia 1941 r. wydano pierwsze produkty - części do amunicji - ten dzień jest uważany za narodziny Fabryki w Złotouście. W 1942 r. 1MFZ  podjęła ponownie pracę w Moskwie, gdzie produkowano elementy wyposażenia wojskowego na potrzeby frontu. W roku 1946 zakład rozpoczął produkcję zegarka marki „Pobieda” ros. Победа – zwycięstwo. Projekt, według różnych źródeł, zatwierdził sam Stalin. Nie wpłynęło to w żaden sposób na dalszą pracę zakładu w Złotouście. W latach wojny, pomimo trudnych warunków produkcji i młodego personelu, Złotoustowska Fabryka Zegarków wyprodukowała ponad 300 tysięcy urządzeń pomiarowych i ponad 14 milionów części przemysłu zbrojeniowego. 92% radzieckich czołgów i 98% samolotów z czasów wojny było wyposażonych w zegarki Zlatoust. Na co trzecim myśliwcu znajdował się chronometr lotniczy (AFCW) wyprodukowany w Zlatoustowskiej Fabryce.  Po wojnie zakład przeszedł na produkcję do celów cywilnych. 

    Historia każdej dekady fabryki zegarków Zlatoust charakteryzuje się przede wszystkim rozwojem i produkcją nowych rodzajów produktów. Lata 50. są opisywane w historii Fabryki jako czas, gdy wdrożono produkcję specjalnych zegarków dla niewidomych. Produkowano także zegarki kieszonkowe, samochodowe i zegary do pralek.

Poniżej fotografia strony katalogu z tych lat, gdzie można zobaczyć taki egzemplarz. Jest wyposażony w pełną kopertę, z metalowym wieczkiem, po otwarciu którego widać stalowy cyferblat bez farby z wytłoczonym logo Fabryki i wypukłymi indeksami oraz także stalowe, niebarwione wskazówki.

Poniżej przedstawiam zdjęcie takiego egzemplarza zrobione w Moskwie na wystawie zegarków "Российские часы – 240 лет истории" , po lewej znajduje się także zegarek dla niewidomych, tym razem w wersji naręcznej. Były one produkowane w Petrodworcowej Fabryce Zegarków w latach sześćdziesiątych (o tym za chwilę). Widzimy również krótki opis - pod punktem 19 i 20 można przeczytać kilka zdań na temat tych zegarków - oczywiście opis w cyrylicy.

Poniżej mój egzemplarz. 

W latach sześćdziesiątych powstał drugi model Złotousta w wersji "Brajl", poniżej strona z katalogu z roku 1960 przedstawia dyten egzemplarz przypominający pierwszy model zegarka dla niewidomych wyprodukowany w Pierwszej Państwowej Fabryce Zegarków w Moskwie. W przeciwieństwie do Złotousta z lat pięćdziesiątych ten posiada przeszkloną klapkę, przez którą widać biały cyferblat. Wewnątrz kręgu utworzonego z wypukłych indeksów zostały umieszczone logo fabryki i czarne cyfry arabskie, które pozwalały na odczyt godziny przez osoby nie mające kłopotów ze wzrokiem, bez otwierania wieczka.

Po wojnie postanowiono przenieść część sprzętu ze złotoustowskiej fabryki do Czelabińska i zorganizować w nim produkcję zegarków. Pierwsza produkcja rozpoczęła się 17 listopada 1947r. i właśnie datę tę uważa się za datę powstania nowej fabryki zegarków Mołnia ros. - Молнниия - Błyskawica.  Zakład znajduje się w centrum miasta w czteropiętrowym budynku. Ponad 100 doświadczonych pracowników produkcji i ponad 30 inżynierów i techników zostało przeniesionych ze Złotousta do Czelabińska. W tym czasie był to najlepszy personel w kraju.

Fabryka zorganizowała produkcję zegarków kieszonkowych, gabinetowych, lotniczych i technicznych (czołgowe, morskie). Głównymi produktami zakładu były zegarki lotnicze, a głównym odbiorcą było Ministerstwo Obrony ZSRR. Już w 1948 r. (rok po rozpoczęciu pracy) fabryka wyprodukowała pierwszą partię zegarów lotniczych.

Równolegle z produkcją zegarków specjalnych fabryka opanowała także produkty cywilne: zegarki kieszonkowe i gabinetowe. W 1948r. produkcja zegarków kieszonkowych wyniosła 1277 szt., biurkowych - 7202 szt. Liczba wyprodukowanych zegarków wzrosła, w 1988 r. wyprodukowano 1 404 000 sztuk. W latach 80. marka zegarków „Mołnia” została wyeksportowana do 30 krajów na całym świecie. Wyprodukowano ponad 150 typów zegarków kieszonkowych o różnej tematyce tłoczonej na wieczkach zegarka. Zakład produkował również zegarki naręczne.

Dzięki zegarkom kieszonkowym marka Mołnia stała się jedną z najbardziej znanych marek na rynku rosyjskim, w latach sześćdziesiątych w ofercie znajdował się także zegarek kieszonkowy dla niewidomych, w późniejszych latach powstał kolejny model.

Poniżej fotografie egzemplarzy, które udało mi się zdobyć - pierwszy posiada mechanizmem datowany 1-67 co wskazuje na pierwszy kwartał 1967 roku, jest to więc zegarek wyprodukowany kilka lat po drugim modelu Złotousta, i w stylistyce nieco go przypomina. Tarcza jest biała i przystosowana do łatwego korzystania zarówno przez osoby zdrowe jak i niewidome, także koperta posiada otwierane wieczko z szybką.

W kolejnym egzemplarzu mechanizm nie jest datowany, są to już lata siedemdziesiąte lub dalsze. Zegarek posiada praktycznie identyczną tarczę, jedynie z innym, mniej ozdobnym logo. Jest to wersja eksportowa opisana nie cyrylicą, a alfabetem łacińskim. Koperta jest pozbawiona szybki i posiada pełne wieczko, jest natomiast bardzo bogato ozdobiona przetłoczeniami na wieczku - także na wewnętrznej jego stronie, i na dekielku.

              Cofnijmy się ponownie do lat sześćdziesiątych, na fotografii z wystawy zegarków w Moskwie obok Złotousta umieszczono naręczny zegarek dla niewidomych o nazwie Petrodworec - co w tych latach w ZSRR było charakterystyczne - bo tak nazywała się fabryka, która go wytworzyła. Oficjalne strony podają start produkcji w Petrodworcu na rok 1961, natomiast są w sieci dostępne katalogi zegarków z roku 1960, w których można spotkać, wśród oferty innych fabryk, także zegarki z Perodworca właśnie. W 1960 roku - na zdjęciu z wystawy w Moskwie podano nawet 1957 rok; udostępniono pierwszy radziecki naręczny zegarek dla niewidomych, poniżej strona katalogu z tego roku.

Pierwsze "Petrodworce" posiadały białą tarczę pokrytą emalią lub ceramiką, co zapewniało jej trwałość i chroniło napisy oraz oznaczenia przed wytarciem. Poza wypukłymi oznaczeniami, na cyferblacie znalazła się skala minutowa i cyfry arabskie. Poniżej, w dolnej części, umieszczono napis " wyprodukowano w ZSRR ",  a ponad osią wskazówek w centralnej części tarczy nazwę zegarka; oczywiście wszystkie napisy były pisane cyrylicą. W późniejszych latach na tarczy, poniżej osi wskazówek, dodano logo PCzZ stosowane także na mechanizmach, potem zamieniono tarczę ceramiczną na plastikową. Pod koniec lat sześćdziesiątych stare logo zamieniono na nowe, a tarcza ceramiczna już nie występowała, została jedynie plastikowa. Powstała także analogiczna do niego Rakieta, również  wyposażona w tarczę plastikową tak jak ostatnie Petrodworce. Rakieta była wersją eksportową, nazwę zegarka i kraj pochodzenia opisano w języku angielskim. Poniżej fotografie takich właśnie egzemplarzy z mojego zbioru (Petrodworec ze starym logo i plastikową tarczą - zdjęcie autorstwa Paweł Bury - poprzedni właściciel :)  ) oraz fotografia strony z katalogu z końca lat sześćdziesiątych - opis jest także w języku polskim.

Poniżej fotografia uszkodzonej ceramicznej tarczy.

Produkcja Petrodworca trwała praktycznie jedno dziesięciolecie. Na początku lat siedemdziesiątych, gdy wdrożono do produkcji nowy mechanizm, a fabryka nazywała się już "Rakieta", powstał także nowy zegarek dla niewidomych. Rakieta w tej wersji, w niezmienionej formie była produkowana od lat siedemdziesiątych do czasu, gdy już nie istniało państwo ZSRR. Na poniższej stronie katalogu widzimy taką rakietę, jednak widzimy tu także konfigurację o której myślałem iż jest błędna; w katalogu jest podany mechanizm 2601, stosowany do tej pory w Petrodworcach, natomiast ten model Rakiety jest znany z tego iż wyposażony jest w nowy mechanizm 2601.H (nigdzie nie znalazłem nawet śladu informacji, która by potwierdziła taką konfigurację jaka została przedstawiona na tej stronie jednak powtarza się ona w dwu znanych mi katalodach z lat 71-73. więc jest możliwe iż w początkowym okresie występowały takie zegarki, jednakże nigdy takiego nie widziałem. 

W katalogu z 1974 roku jest już pokazana rakieta dla niewidomych w typowej konfiguracji a więc z mechanizmem 2601.H

Poniżej fotografie kilku moich egzemplarzy; w wersji na rynek wewnętrzny- cyrylica, wersji eksportowej - angielskie napisy i wersji eksportowej pod wykupioną marką Cornavin - nie podano kraju produkcji na tarczy, oraz mechanizm, który jest w każdej tego typu rakiecie jaką widziałem i o jakiej słyszałem.

Na tych egzemplarzach można by zakończyć historię zegarków dla niewidomych czasów ZSRR, bo istniejące w sprzedaży "Łucze" i "Wostoki" dla niewidomych są dostępne od niedawna i powstały już po rozpadzie kraju rad... Jednakże jest jeszcze jeden niepozorny zegarek, którego nie udało mi się znaleźć w żadnym katalogu, i kilka lat trwało zanim udało mi się wejść w jego posiadanie. Jednak kiedy to się już stało, to od razu przywitałem dwa egzemplarze, jeden bardzo wyeksploatowany - prawdopodobnie służył osobie, dla której został stworzony, i jeden praktycznie nieużywany. Porównując obydwa egzemplarze można potwierdzić niską jakość pokrycia tarczy, którą oferowano. Prawdopodobnie to i niewielki nakład produkcji czyni ten zegarek łakomym kąskiem dla miłośnika radzieckiego zegarmistrzostwa. Zegarek, o którym piszę to damka; Zaria - marka zegarków, która powstała w Penzie. W kwietniu 1935 r. wydano dekret rządowy w sprawie organizacji produkcji damskich zegarków w Penzie w fabryce Frunze, w której do tej pory produkowano rowery ZIF. Zbudowano nowy budynek fabryki, wykorzystano francuskich pośredników do zakupu niezbędnego sprzętu i dokumentacji technicznej w Szwajcarii oraz zapewnienia pomocy technicznej w rozwoju produkcji zegarków. Do końca 1938 r. wyprodukowano 1012 zegarków marki T-18 (ZIF). 5 maja 1940 r. Ludowy Komisariat Inżynierii Ogólnej wydał rozkaz w sprawie utworzenia 3. Państwowej Fabryki Zegarków Penza. Zegarek „ZIF” otrzymał nową nazwę: „Zwiezda” ros.- .Звезда - gwiazda. W 1949 r. Fabryka przeszła na produkcję wyłącznie damskich zegarków, w związku z czym produkcję zegarków Pobeda przeniesiono do innych fabryk zegarków. PCP opracowała nowy mechanizm zegarków małego kalibru, który później stał się znany jako Zaria. W 1965 roku nazwa „Zaria” została wprowadzona jako ogólna dla wszystkich zegarków produkowanych w fabryce zegarków Penza (podobnie jak Rakieta w Petrodworcu).

Na zakończenie składam wyrazy swojej wdzieczności kolegom z forum kmziz, w szczególności osobom uczestniczącym w życiu forum radzieckiego, od których wiele się dowiedziałem oraz którzy pomogli mi w zdobyciu sporej części moich zbiorów. Dzięki Panowie.

Źródła:

https://ru.wikipedia.org/

https://www.zlat-zchz.com/

http://forum.watch.ru/

http://ussr-watch.com/

http://zegarkiclub.pl/forum/

https://german242.com/articles/expo2009/expo.htm